Idazki honen lehen partea, bertsolaritzari buruz egin dudan ikerketatxo bat da. Bigarrenean, bertsolaritzaren transmisioa hezkuntza herritarraren bidez aztertuko dut, eskolari alternatiba den hezkuntza herritarra zer den zehazteko parada emango didana berriz ere.

Bertsolaritzari buruzko lehen parte hau idazteko, ondoko liburuetan oinarritu naiz: Xabier Amurizaren Hitzaren kirol nazionala, Joxerra Garzia, Jon Sarasua eta Andoni Egañaren Bat-bateko bertsolaritza, eta Antton Lukuren Libertitzeaz.

Bertsolaritza koblaritzatik dator, eta koblaritza ditxolaritzatik.

Elkarrizketa batean, ditxoa, erantzun umoristiko edo ironiko errimatua da, neurririk gabekoa, inprobisatua. Ditxolariak asonantziarekin aski ukan dezake, kantagintza zaharrean irakurtzen diren errima txar horiek bezala, eta ez du beti potoaren noziorik. Ditxolaritza euskaldunen artean oso zabaldua izan da.

Kobla, gehienetan bi (baina batzuetan hiru) oineko errima daraman inprobisazio kantatua da. Koblaritza ere oso zabaldua izan da Euskal Herrian, eske koblek (gabonak, Santa Ageda…) adierazten dutenez.

Koblaritzaren jatorria aspaldikoa da eta bere bilakaeratik dator bertsolaritza. Bi kobla elgarren gainean ezarririk, bertso bat egiten dute. Hain zuzen ere, zortziko txikia, kobla txiki doble bat bezala da. Bertso doinu zaharren lehen eta bigarren erdiek doinu berbera dute, bat bestearen ondotik kantatuak diren bi kobla bezala, nahiz eta bigarren erdia hastean bariazio bat eragiten zaion berdintasuna hausteko. Bertso doinuetatik, argi da beraz bertsolaritza koblaritza doblatua bezala dela. Toki batzuetan, bertso bat kantatzean, lehen bi oinak alde batera eta ondoko biak beste alde batera errimatzea gertatzen zen.

Xabier Amurizaren erranetan, euskal dantza (lehengo erromerietakoa) dantza herritarra zen, herri guziak egiten zuena. Guraso.com-en apirilean argitaratu nuen idazkiak ere ongi azaltzen zuen hori.  Antzerki herritarra, herri osoak edo herri zati handi batek egiten duena da, ez gutti batzuek egiten duten ikusgarri oso landua. Bertsolaritza herritarra da, herria bera bertsolari aktiboa baldin bada. Orduan herria bertsolaria da, pilotaria den bezala. Beste gauza bat da banaka bertsolaria erraten zaiona izatea. Pilotan politi jokatzen askok jakin arren, pilotaria oso guttiri deitzen zaio. Pilotan zerbait jokatu ez duen euskaldun gutti baden bezala, iraganean gutti izango zen bertsotan ahalegin bat egin ez zuenik, mozkortzean bazen ere. Bertsolaritza euskaldunek masiboki egin dute, ez herritar guzi-guziek, baina herritar askok.

Xabier Amurizaren arabera, bertsolaria izaiteko ez da kantari handia izan behar. Bertsoak eskatzen duen kantua aski errexa eta nornahiren esku dena da. Eskatzen den bakarra belarri txarrik ez ukatea da. Badira hauetariko kasuak, baina gehienak aisa heltzen dira belarri oinarrizkora.

Kantatuz egiten den neurriak badu aldiz bere zailtasuna, ez da hain lorterrexa.

Errimarentzat bertsolaritzak eskatzen duen minimoa ez da hain zaila ere. Bertsolaritza zaharrean, akatsak, poto, besaluze edo labur, ez ziren kontatuak ere, kantaera onak neurri akatsak ezabatzen zituen. Bertsoak ez ziren luzeak, hamarreko nagusian gehienez.

Bestalde, bertsolaritzak beharrezkoak ditu ere oroimena, erreflexua, hizkera egokia, bizitasuna eta irudimena, baita ere umorea, ironia, satira, jarrera probokatzailea… baina bertsolaritzak hauetan eskatzen duen minimoa ez da hain lorgaitza.

Bertsolaritzan aritzeko, jendearen aitzinean ez da gehiegi murriztu, moztu edo gutxitu behar.

Bertsolaritzak, inprobisaziorako, sormenerako, kanturako, ahozko adierazpenerako eta oroimenerako gaitasunen garapena dakar. Bertsolaritzak autokonfiantzaren eta autoestimaren garapena dakar, hizkuntzaren alde ludikoa ezagutzeko eta lantzeko parada ematen du.

Bertsolaritza dibertitzeko molde bat da, jolasa da, talde jarduera ludikoa, parte hartzailea.

Banaka bertsolaria erraten zaiona izateari dagokionez, Antton Lukuk dionaz, Santibate (gaueko ihauteriko etxez etxeko eskea Ipar Euskal Herrian) bertsolari gaien entsegu lekua zen.

Bertsolaria, zela herriko besta, bazkari edo libertimendu (eguneko ihauteria da Baxe Nabarren), herriz herri ibiltzen zen gizona zen. Haren irudiak, errateko moldeak, aforismoak… errepikatuak ziren.

Bertsolariak euskal komunitatearen erdian gidaren rola zuen. Euskararen beharraren ebidentzia zuen aldarrikatzen eta libertimendua bertsolariakplaza hoberena ukan zezan antolatzen zen. Hor erranak egon zitezen buruetan eta errepikatuak izan zitezen. Bertsolaria eredua zen.

Libertimenduan bertsolaria bere egiazko plazan zen, bere egiazko paperean. Bertsolariaren presentziak zuen libertimendua egiten.

Bertsoak gogoeta ekintzari lotuak ziren. Bertsolaritza, nonbait kontra boterea zen. Bertsolaria nehork ez zuen manatzen, independentea zen. Bere ekimenez kantuz ari zen ere, ez bakarrik galde egina zitzaiolarik.

Goragoidatzi  dut Xabier Amurizaren arabera bertsolaritza herritarra dela herria bera bertsolari aktiboa baldin bada. Ber gisan,hezkuntza herritarra da herria bera hezitzaile aktiboa baldin bada.Neretzat argi da hezkuntza eskolarra utzi eta hezkuntza herritarra eraiki behar dugula.Guraso.com-en argitaratu ditudan aitzineko idazkietan azaldu dudan bezala, hezkuntza eskolar konbentzionalean zein alternatiboan, gure haurren hezkuntzaren zati handi bat irakasleei delegatzen diegu, ezagutzak beren testuingurutik aterata pertsona batetik bestera transmititzeko ahaleginak egiten dituen eskolaren esku haurrak utziz. Hezkuntza herritarrean aldiz, ez da eskolarik, ez da irakasle izendaturik o pertsonaiarik eta hezitzaile deitutako lanbiderik, hau da, ez da jakintzaren hedapenean espezializatua den jenderik,ez eta ikasle izendaturiko haurrik ere ; hezkuntza ez da bereiz den espazio batean kokatzen den jarduera bat.

Hezkuntza herritarrean, haurrei, herritarren arteko harremanetan etengabe murgildurik egoteko parada ematen zaie, sortzen diren unetik. Haurren hezkuntza herri batu oso batek bermatzen du: jendakiek (gurasoek, amatxik, aitatxik, ttanttak, ottok, arrebak eta anaiak…), auzokoek eta gainerateko herritarrek, haur helduagoek, adinekoek eta zaharrek. Biziaren bukaera arte ikasketa prozesua ez denez inoiz gelditzen, ezagutzaren iturrian gehien edan dutenak zaharrak dira; horregatik bereziki jakintsuak dira eta haurrei transmititzeko gauza anitz badute.Eskolarik gabeko jendarteetan, hau da hezkuntza herritarrean, haur baten ikaskuntza prozesua, bere inguruko baloreen, jakitateen eta praktiken berezko eskuratzea da, eskuratze naturala, informala. Ikasketa informala, ekiteko molde kontzienterik eta espliziturik gabe egiten da, behaketaz, imitazioz eta asimilazioz.

Bada bertsolaritza, iraganean horrela ikasten zuten belaunaldi berriek, hezkuntza herritarraren bidez. Amurizak dionaz, amatxik, haurrei ditxoak botaz, ttipi-ttipitik bertsolaritzaren bidean ezartzen zituen. Herria bertsolaria zen. Gorago erran dugun bezala, bertsolaritza euskaldunek masiboki egiten zuten, ez herritar guzi-guziek, baina herritar askok. Haurrak herritar bertsolarien artean handitzen ziren eta naturalki, informalki, behaketaz eta imitazioz bertsolaritza ikasten zuten.

Gaur egun egiten den bertsolaritzaren berreskuratze lana, hezkuntza herritarraren ildotik egitea funtsezkoa iruditzen zait.

Hainbatek gogoa dugu herritarren artean koblaritzan eta bertsolaritzan aritzea, bazkari eta afarietan, ostatu eta festetan, jostatzeko, dibertitzeko. Nahi ginuke bertsolaritza berriz ere praktika sozial masibo bat izatea eta ondoko belaunaldiei bertsolaritza naturalki transmititzea. Bide horretan egin dezakegun zerbait, noizbehinka lagunen artean elkartzea da, elkarrekin afaltzeko eta afalondoan koblaritzan eta bertsolaritzan pixka bat trebatzeko. Trebatze hori bera, afari on baten egiteko, eleketan hartzeko eta dibertitzeko momentu goxoa da. Eta segur izan, goian adierazi dugun bezala, adin guzietako jendeak, den denak, koblak eta bertsoak egiteko gai girela